EDEBİYAT&DIL ANLATIM - KELİMELERİN YAPI ÖZELLİKLERİ

KELİ
MELERİN YAPI ÖZELLİKLERİ
KÖK :
lmayan, anlamlı en küçük parçasına denir.
Kelimenin kökünün, kelimenin tamamı
ile ilgili olmalıdır. Örnek: “Okul” kelimesinin kökü, “oku” fiilidir. Fakat bu kelimede “ok” kısmı da bir anlam taşır. Ama okul ile ok arasında bir ilgi yoktur.
Kökler iki çe

İSİM KÖKLERİ

İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir. Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur. Örnek: Karınca, kelebek, araba...

Fİİ
: Bir varlığışittir:
İsim Kökleri

Fiil Kökleri
, niteliği, ilgiyi veya duyguyu en kısa biçimde tanıtan köklere denir. Dört çeşittir:
a) Varlı
k kökleri : Çöl, yol, sıra, ev...
b) Nitelik kökleri : İ
yi, güzel, kötü...
c) Duygu kökleri : Ah, vah, tüh, ey...

d) İlgi kökleri : Ben, sen, o, ile, için...
L KÖKLERİ : Hareketleri, işleri anlatan köklere denir. Örnek: Gel-, otur-, ver- ...
Seste
ş (Eşsesli ) Kökler : Kullanıldığı cümleye göre hem isim, hem fiil olabilecek köklere denir. Örnek: Yaz, kız, geç...
GÖVDE :
m eki almış olan sözcüklere denir. Örnek: Uçak, gözlük, evci...
YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER

1. Basit Sözcük :
m ekleri dışındaki ekleri almış olan sözcüklere denir.
Ev, yol, git, otur, evler, evi....

2. Türemi

3. Birle

EKLER

Köklere getirilerek onları
ş Sözcük : İsim veya fiil köklerine çeşitli yapım ekleri getirilerek oluşan sözcüklerdir. Evli, yolluk, gergin, başla, ...şik Sözcük :İki veya daha fazla kelimenin birlikte kullanılmasıyla oluşan sözcüklerdir. Dedikodu, mirasyedi, Karaköy...n anlamlarını tamamlayan veya değiştiren parçalara ek denir. Ekler, tek başlarına anlamsızdır. Köklere getirilerek anlam kazanır. İki çeşit ek vardır:
1. Çekim Ekleri 2. Yapı
m Ekleri
ÇEKİ
M EKLERİ : Eklendiği kelimenin anlamını ve türünü değiştirmeyen, sadece cümledeki durumlarını belirten eklere denir.
YAPIM EKLERİ

EKLER

Yapı

Çekim Ekleri

a) İsim çekim ekleri

*İ
: Eklendiği köklerden yeni kelimeler türeten eklere denir. Yapım ekleri eklendiği kök veya gövdelerin her zaman anlamını, bazen de türünü değiştirir. İçinde bir yapım eki olan ve yeni kelimeler türetmeye elverişli birime gövdem Ekleri
İsimden isim yapan ekler

İsimden fiil yapan ekler

Fiilden fiil yapan ekler

Fiilden isim yapan ekler
yelik ekleri
*Hal ekleri

*Tamlama ekleri

*Çoğ

*Kip ekleri

*Ki
ul ekleri
b) Fiil çekim ekleri
şi ekleri
Not : Olumsuzluk eki bazı
dilciler tarafından yapım eki, bazıları tarafından da çekim eki olarak kabul edilir. Bu nedenle yukarıdaki gruba yazılmamıştır.
ÇEKİ
M EKLERİ
A) İ
SİM ÇEKİM EKLERİ
İYELİK EKLERİ :
Eklendiği ismin karşıladığı varlığın kime veya neye ait olduğunu bildiren eklere denir.

şiler: Ben (-ım, -im, -um,-üm) m
Sen (-ı
n, -in, -un, -ün) Kitab-ın
O (-ı
, -i, -u, -ü, -sı, -si, -su, -sü) Kitab-ı, araba-sı
Çoğ
ul Kişiler: Biz (-ımız, -imiz, -umuz, -ümüz) Kitab-ımız
Siz (-ı
nız, -iniz, -unuz, -ünüz) Kitab-ınız
Onlar (-ları

EKLERLE İ
, -leri) Kitap-ları
HÂL EKLERİ

a)

b)

c)

d)

e)
İsmin –den hâli (Çıkma, Ayrılma Durumu) : Ekleri, -den, -dan, -ten, İsmin –de hâli (Bulunma, kalma durumu) : Ekleri –de, -da , -te, -ta şeklindedir. (Evde, okulda...)İsmin –e hâli (Yönelme Durumu) : Ekleri –e, -a ‘dır. (Ev-e)İsmin –i hâli (Belirtme Durumu) : Ekleri, -ı, -i, -u, -ü ‘dür. (Ev-i, kalem-i)İsmin Yalın Hâli ( Yalın Durumu) : Belirli bir eki yoktur. Hiç ek almayan veya hal ekleri dışındaki ekleri alan isimler yalın haldedir. (Ev, evim, evler..)
-tan
: İsimlere gelerek onların durumlarını bildiren eklerdir. Durum ekleri olarak da adlandırılır. şeklindedir. (Evden, okuldan...)
TAMLAMA EKLERİ

ÇOĞ

B) Fİİ

Kİ
: İsim tamlamalarında kullanılan –ın, -in, -un, -ün ve –ı, -i, -u, -ü ekleridir. (Ali’ninUL EKLERİ : İsimlere gelerek onların sayısını çoğaltan –lar, -ler ekleridir. (Evler, okullar...)L ÇEKİM EKLERİP EKLERİ : Fiillerin yapılış amacını ve zamanını bildiren eklere denir. (Gelmiş, gelir, gelecek....)
KİŞİ
EKLERİ: Fiillere, kip eklerinden sonra gelerek o işi kimin yaptığını belirten eklere denir. (Geldi-m, okudu-n...)LGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER:
1)Türkçe’de dört çe
şit –ı, -i, -u,-ü vardır. Bunların farkı cümlelerden anlaşılır.
Ev-i yandı
(İyelik eki)
Ev-i yı
ktılar (Hâl eki)
Veli-nin ev-i (Tamlama eki)

Gez-i, yaz-ı
(Yapım eki)
2) İ
yelik ekleri ile kişi ekleri karıştırılmamalıdır. İyelik ekleri isimlere, kişi ekleri fiillere gelir. (Ev-i-m....İyelik eki) , (Geldi-m.....Kişi eki)
3) Türkçe’de –ı
m, -im, -um, -üm ekleri hem iyelik eki, hem kişi eki, hem ek-fiil, hem de yapım eki olarak kullanılabilir:
İç-im kan ağlıyor (İyelik eki)

İstediğin parayı vereceğ-im (Kişi eki)

Bugün dünden daha iyiy-im (Ek-fiil)

Gözlerin bir iç-im su....(Yapı
m eki)
4) –lar, -ler ekleri bazen çoğ
ul eki, bazen kişi eki, bazen de yapım eki olarak kullanılabilir:
Ev-ler

Dün bize geldi-ler (Ki
şimdi daha güzel (Çoğul eki)şi eki)
Bu millet nice Kemal-ler yeti
ştirdi. (Yapım eki)
NOT : -lar, -ler ekleri özel isimlere gelip onları
n anlamlarını değiştirirse yapım ekidir. Bu durumda kesme işareti kullanılmaz. Özel isme gelip çekim eki olursa kesme işareti kullanılır. (Dün gece bize Mehmetler geldi.)....Yapım eki
(Sı
nıftaki Mehmet’ler ayağa kalksın)...Çekim eki
5) Yapı
m ve çekim ekleri köklere getirilirken şu sıra izlenir:
Yaz-ı
-s-ı –n -ı
Hal eki

Kayna
ştırma harfi
İ
yelik eki
Kayna
ştırma harfi
Yapı

m eki
Fiil Kökü

6) Aslı
nda küçültme ve sevgi eki olan –cık bazen varlık isimleri yapar . (Tepe-cik, yavru-cuk ) Bu örneklerde küçültme anlamı varken; (badem-cik) kelimesinde bir organın adı söz konusudur.

, -i, -u, -ü yapım ekleri hem fiilden isim yapar, hem de fiilden fiil yapar. (Kaz-ı çalışmaları başladı)...Fiilden isim yapma eki
(Boyayı
kaz-ı-dı)..Fiilden fiil yapma eki
8. –ış
, -iş ekleri bazen isim, bazen fiil yapar. (Tatlı bir bakışı vardı.)... Fiilden isim yapma eki. (Birbirlerine bakıştılar)... Fiilden fiil yapma eki.
YAPIM EKLERİ

Kök veya gövdelerin her zaman anlamı
nı, bazen de türünü değiştiren eklere yapım ekleri denir. Dört ana grupta incelenir:
1) İsimden İsim Yapma Ekleri :

4) Fiilden İ
sim köklerine gelerek bunlardan yeni isimler türeten eklere denir. Bu ekler sadece kelimenin anlamını değiştirir, türünü değiştirmez. Bu eklerin başlıca olanları şunlardır:
–lı
k, -lik, -luk, -lük : (Gözlük, gecelik)
–cı
, -ci, -cu, -cü : (Bek-çi, ev-ci) (“Bek” kelimesi Eski Türkçe’de “koruma, muhafaza etme” anlamında kullanılmıştır.)
–lı
, -li, -lu, -lü : (Ev-li, su-lu)
–sı
z, -siz, -suz, -süz ( Ev-siz, Ök-süz) (“Ök” kelimesi Eski Türkçe’de “öğ” şeklindedir ve “ana” anlamına gelir.)
–ki : (demin-ki,
şimdi-ki, yerde-ki, gökte-ki) (Yapım ekleri her zaman kökten hemen sonra gelirken, -ki eki bu kurala uymaz. –ki ekinden önce köke bir çekim eki gelir, sonra –ki yapım eki getirilir. –ki ekinin bazen kökten hemen sonra geldiği de görülür. Öte-ki, beri-ki...)
–cı
k, -cik, -cuk, -cük : (Ufa-cık, küçü-cük)
–cak, -cek, -çak, -çek : (Büyü-cek..)

–cağı
z, -ceğiz, -çağız, -çeğiz: (Köyceğiz, çocuk-çağız)
–ca, -ce, -ça, -çe : Türk-çe, ala-ca

–da
ş, -deş, -taş, -teş : soy-daş, ses-teş
–ncı
, -nci, -ncu, -ncü : bir-i-nci, yedi-nci..
–ar, -er : be
ş-er..
–z : iki-z

–sı
, -si,-su, -sü : çocuk-su
–ı
msı, -imsi, -umsu, -ümsü: ekşi-msi
–layı
n, -leyin: akşam-leyin...
–cileyin : ben-cileyin

–an, -en : er-en, kı
z-an (olgun çocuk)
–ç: ana-ç

–cı
l, -cil, -cul, -cül, -çıl, -çil, çul, çül: ev-cil, balık-çıl...

r-aç, top-aç
–
şın : sarı-şın
–ak, -ek : sol-ak, top-ak

–k : bebe-k, top-u-k

–t : ya
ş-ı-t
–ay, -ey : kuz-ey (Kuz : Güne
ş görmeyen yer)
–sul : yok-sul

–la, -le : kış
-la , yay-la ( Eski Türkçe’den günümüze z, y değişmesiyle “ yazın gidilecek yer “ anlamındadır.
2) İ

1) –la, -le: su-la, top-la...

2) –al, -el: az-al, dar-al...

3) –l : ufa-l...

4) –a, -e : ya
simden Fiil Yapma Ekleri: İsim kök veya gövdelerine gelerek bunları fiile dönüştürür. Bu tür ekleri alan kelimelerin hem anlamı, hem de türü değişir. Başlıca ekleri şunlardır:ş-a, boş-a...
5) –ar, -er : sar-ar (sarı
)
6) –da, -de :
şırıl-da..
7) –kı
r, -kir, -kur, -kür : tü-kür, püs-kür..
8) –k : gec-i-k...

9) –r: deli-r-..

10) –msı
, -mse :azı-ı-msa...
3) Fiilden Fiil Yapma Ekleri:
nı değiştirir fakat türünü değiştirmez. Başlıca ekleri şunlardır:
f) -n: giy-i-n...

g) –l : kı
r-ı-l...
h) –
ş : döv-ü-ş...
i) –r : a
ş-ı-r..
j) –t : kı
zar-t...
k) –dı
r, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür : koş-tur...
l) –ar, -er : çı
k-ar..
m) –a, -e : tı
k-a...
n) –ı
, -i, -u, -ü : kaz-ı...
o) –mse: gül-ü-mse

p) –ala, -ele : kov-ala
sim Yapma Ekleri : Fiil kök veya gövdelerine gelerek bunlardan isimler türeten eklerdir. Bu ekleri alan kelimelerin hem anlamı, hem de türü değişir. Fiilden isim yapım eklerinin başlıcaları şunlardır:
1)

2)
–ma, -me : kıy-ma, sar-ma...
3)
, -iş, -uş, -üş : bak-ış...
4)

5)

6)

7)

8)
–gı–n : tüt-ü-n...–ak, -ek : dön-ek...–k : çatla-k.., -gi, -gu, -gü, -kı, -ki, -ku, -kü: say-gı...
9)

10)
–gın, -gin, -gun, -gün, -kın, -kin, -kun, -kün : dal-gın...
11)
kıl-gan...
12)
ç, -giç, -guç, -güç : dal-gıç...
13)

14)
–ıcı, -ici, -ucu, -ücü : uç-ucu...
15)

16)
–ı, -i, -u, -ü : gez-i...
17)

18)
–ntı, -nti, -ntu, -ntü : boz-u-ntu...
19)

20)
–l : ışı-l...
21)
, -si, -su, -sü : sin-si...
22)

23)

24)

25)
–maç, -meç : yı–alak, -elek : yat-alak...–aç, -eç : gül-eç...rt-maç...
26)

27)
–man, -men : seç-men, öğret-men...
28)

29)
–ca, -ce : eğlen-ce...
30)
–maca, -mece : bul-maca..–sak: tut-sak...–sal, -sel : uy-sal...–anak, -enek: gör-enek...–sı–t : geç-i-t...–a, -e, : yar-a...–ç : usan-ç...–gaç, -geç : yüz-geç...–gı–gan, -gen, -kan, -ken : sı–ga, -ge : böl-ge...–m : giy-i-m..–ış–mak, -mek : yapmak...Fiil kök veya gövdelerine gelerek bunlardan yeni fiiller türeten eklerdir. Bu ekler kökün anlamı
–man, -men : koca-man

–aç, -eç : kı
İ
7) –ı
defteri, okulun duvarı...)Kitab-ı
Tekil Ki
denir. Hiç ek almayan veya yapıE n az bir yapıBir kelimenin, daha küçük parçalara ayrı